Tuesday, August 26, 2025

JAM'I A HAUSA (ADADI)


 

Adadi (Jam'i)

Kabiru Yusuf Fagge (anka)

Adadi shi ne hanyar fayyace yawan abu, wato ɗaya ne ko kuma fiye da daya (jam’i) A harshen Hausa ana amfani da wasu ɗafofi don fayyace adadin abu ko kuma a ninka kalma. Wato idan ana so a nuna jam’in abu (idan ya fi ɗaya) a Hausa, akwai wasu ɗafofi da ake ƙara wa tushen kalma, ko kuma a ninka kalmar. Fagge (1992) (1993).

Jam’inta Suna

Ɗaiɗaiku Jam’i

arne arna

fansiri fansira

ma’auri         ma’aura

mabaraci mabarata

maharbi maharba

mahaukaci mahaukata

majemi           majema

maraƙi maraƙa

mayaƙi mayaƙa

shebur shebura

takalmi         takalma

takobi takubba

teburi tebura

yaro yara

*

bango bangaye/bangwaye

baƙi baƙaƙe


fari        farare

gado gadaje

gida gidaje

kara karare

kifi         kifaye

kwalba kwalabe

kwali kwalaye

maza mazaje

ƙasa ƙasashe

ƙuda ƙudaje

riga        rigage

shuɗi shuɗaye

wuƙa wuƙaƙe

wuri wurare

*

gona gonaki

kwana kwanaki

kunya kunyaki

tsara tsaraki


rana ranaku

tsara tsaraku

zana zanaku


alhaji alhazai

almajiri          almajirai

amini aminai

azzalumi azzalumai

fasiƙi fasiƙai

kafiri kafirai

kwabo kwabbai

madubi         madubai

magirbi         magirbai

makulli makullai

mataki matakai

sharifi sharifai

wakili wakilai

waliyi waliyai

wanzami wanzamai

waziri wazirai


*

banza banzaye

bene benaye

boka bokaye

dogo dogaye

ganye ganyaye

gwani gwanaye

gaula gaulaye

guntu guntaye

kifi         kifaye

kura kuraye

mugu mugaye

rimi rimaye

soro soraye

tandu tandaye

ɓera ɓeraye

wawa wawaye

zomo zomaye


dodo dodanni

wata watanni

fure furanni

wasa wasanni

kaka kakanni

shugaba         shugabanni

baba babanni

manzo manzanni

mako makwanni

sa’a         sa’anni


gardi gardawa

bature Turawa


kogo kwaggwai

biri          birrai

ɗalibi ɗalibai

malami          malamai

tajiri tajirai

jaki         jakai

jarumi jaruma

sabulu sabulai

dami dammai

faranti farantai

labule labulai

burtali burtalai

surutu surutai

kawali kawalai

shaƙiyi shaƙiyai

waziri wazirai

waliyi waliyai

kwabo kwabbai

fasiƙi fasiƙai

sahabi sahabbai

matashi          matasai

matsefi          matsefai

magirbi          magirbai

mataki matakai

maratayi maratayai

madubi          madubai

makami         makamai

mazagi mazagai

majanyi         majanyai

ma’auni         ma’aunai

mayafi mayafai

matoyi matoyai

mashimfiɗi mashinfiɗai

mazunguri mazungurai

makari makarai

mataji matazai

mashaƙi mashaƙai

makankari makankarai


nono nonna

goro gorra

zobe zobba

shuɗi shuɗɗa

mugu mugga

ƙato ƙatta (ƙatti)

tsoho tsoffi

reshe rassa

mummuna munana

kyakkyawa kyawawa

faffaɗa          faɗaɗa

kakkaura kaurara

zazzafa         zafafa


tsiro tsirrai

kwabo kwabbai

tudu tuddai

biri         birrai (birai)

jaki         jakkai (jakuna)

dubu dubbai

sama sammai

ƙasa ƙassai


ƙwaro ƙwari

tsako tsaki

zabo zabi

baƙo baƙi

fara         fari

ɓarawo        ɓarayi

ɗorawa        ɗorayi

hankaka hankaki

bawa bayi

makaho          makafi

tauraro           taurari


zana zanaku

mara maraku

tsara tsaraku

raga ragaku

rana ranaku


kaka kakanni

dodo dodanni

fure furanni

wasa wasanni

mako makonni

kasuwa         kasuwanni

sa’a         sa’anni

kada kadanni

manzo manzanni


shehu shehunnai


kamfani         kamfanoni

tinkiya tinkiyoyi

ƙaguwa          ƙaguwoyi

igiya igiyoyi

rijiya rijiyoyi

taguwa         taguwoyi

kanta kantoci

ƙofa ƙofofi

mota motoci

taga tagogi

ƙugiya ƙugiyoyi

tatsuniya tatsuniyoyi

tirela tireloli

tsabga          tsabgogi

dukiya dukiyoyi

waƙa waƙoƙi

lugga luggogi

hanya hanyoyi

buta butoci

bita         bitoci

tuta        tutoci

bata batoci


gatari gatura

sasari sasura

al’amari          lamura

haɗari haɗura

darasi darusa

wasali wasula

kabari kabura

magani         maguna (magunguna)

shagali shagula


gari         garuruwa

ɗari ɗaruruwa

ƙashi ƙasusuwa

buki bukukuwa

itace itatuwa

ƙirare ƙiraruwa

ƙafa ƙafafuwa


rami ramuka

layi                 layuka

launi launuka

tsani tsanuka

ƙauye          ƙauyuka

ƙwauri ƙwauruka

rauni raunuka

kare karnuka

tsauni tsaunuka

rafi         rafuka

taro taruka

kwano kwanuka


keke kekuna

tafki tafkuna

rago raguna

ƙoƙo ƙoƙuna

bante bantuna

kwando        kwanduna

bargo barguna

warki warkuna

kogi koguna

riga         riguna

wando wanduna

kanti kantuna

ɗaki ɗakuna

hula huluna

banki bankuna

sanda sanduna

doki dokuna

jaki         jakuna

lardi larduna

randa randuna

agogo agoguna

kambu kambuna

kumbo kumbuna


ma’auri          ma’aura


fata          fatu

laya layu

maye mayu

takarda         takardu

wasiƙa wasiƙu

shigifa shigifu

rigima rigimu

katifa katifu

kafaɗa kafaɗu

kunama         kunamu

ƙorama         ƙoramu

fitila fitilu

fitina fitinu


makaranta makarantu

masana’anta     masana’antu

maƙabarta      maƙabartu

masaƙa              masaƙu

maƙera         maƙera

majema          majemu

marina marinu

masussuka masussukai

mazauna mazaunu (mazaunai = ɗuwawu)

maciya maciyu

makasa         makasu

mashiga         mashigu

mahaɗa          mahaɗu

ma’ajiya ma’ajiyu

mayanka mayanka

mafita mafitu

magama magamu

mahaifa         mahaifu

mazaɓa         mazaɓu

magudana magudanu

maraya        marayu

matata matatu

tattabara tattabaru

mafita mafitu

maraya          marayu

alkyabba alkyabbu

algaita algaitu

albasa albasu


ƙasida ƙasidu

dabara dabaru

gajere gajeru

katanga        katangu

jemage         jemagu

labari labaru

buƙata buƙatu

shekara         shekaru

makiyaya makiyayu

makwarara makwararu

magudana magudanu

matsera          matseru


hannu hannuwa

kunne kunnuwa

ido/idanu idanuwa

zane zannuwa

ƙafa ƙafafuwa

abu        abubuwa

aji          azuzuwa


bahaushe hausawa

baduku dukawa

bagobiri         gobirawa

badauri        daurawa

bayarbe         yarabawa

banufe nufawa

bakane kanawa

bafade fadawa

bakule kulawa

baƙauye ƙauyawa

basakkwace sakkwatawa

ba’indiye indiyawa


gurgu guragu

kunci kumatu

turke turaku

murhu murahu

murfi murafu


garma garemani

karfasa         karefashi

garwa garewani

fartanya faretani


damtse        damatsa

gunki gumaka

gwarzo gwaraza

kurtu kurata

kwarto kwarata

kwiɓi kwiyaɓa

ƙarfe ƙarafa

ƙirgi ƙiraga

ƙirji ƙiraza

sisi         siyasa

sirdi sirada


layi        layuyyuka

tsauni tsaununnuka

rami ramummuka

fata        fatattaki

gida gidaddaji

gawa gawawwaki


jaka jakankuna

magani         magunguna


gyara gyare-gyare

rubutu rubuce-rubuce

kuka koke-koke

fita         fice-fice

tambaya tambaye-tambaye

shiga shige-shige

kame kame-kame

sata         sace-sace

gurza gurje-gurje

roƙo roƙe-roƙe

taɓa taɓe-taɓe

shure shure-shure

aiki         aikace-aikace

wanki wanke-wanke

aski         aske-aske

kwas kwasakwasai

kure kurakurai


ajiyayye         ajiyayyu

ambatacce ambatattu

asararre asararru

ashararre ashararru

aurarre aurarru

bankaɗaɗɗe bankaɗaɗɗu

bayayye         bayayyu

binnanne binnannu

birkitacce birkitattu

biyayye         biyayyu

bokaɗaɗɗe bokaɗaɗɗu

buƙatacce buƙatattu

busasshe busassu

buɗaɗɗe buɗaɗɗu

cafaffe cafaffu

casasshe casassu

cakuɗaɗɗe cakuɗaɗɗu

camfaffe camfaffu

cetacce        cetattu

curarre curarru

cusasshe cusassu

cuɗaɗɗe cuɗaɗɗu

dafaffe dafaffu

dakakke         dakakku

dakatacce dakatattu

dakusasshe dakusassu

damamme damammu

daɗaɗɗe daɗaɗɗu

dirarre dirarru

dodadde dodaddu

fafakakke fafakakku

fahimtacce fahimtattu

fantsamamme fantsamammu

fararre fararru

farkakke farkakku

fasashsshe fasashsu

fasasshe  fasassu

fiƙaƙƙe fiƙaƙƙu

firgitacce firgitattu

fitsararre fitsararru

futacce    futattu

gafalalle gafalallu

gajiyayye gajiyayyu

gardamamme gardamammu

gasasshe gasassu

gawurtacce gawurtattu

ginanne  ginannu

gogagge  gogaggu

gotacce   gotattu

gudajje gudaddu

gurfananne gurfanannu

gurɗaɗɗe gurɗaɗɗu

gyararre gyararru

haguntacce haguntattu

haifaffe   haifaffu

halakakke halakakku

halitacce halitattu

hamshaƙaƙƙe hamshaƙaƙƙu

hananne hanannu

haramtacce haramtattu

harbabbe harbabbu

hargitsattse hargitsattsu

harɗaɗɗe harɗaɗɗu

hatsabibabbe hatsabibabbu

haɗaɗɗe haɗaɗɗu

hujajje hujajju

jarababbe jarababbu

jefaffe jefaffu

jemamme jemammu

jerarre jerarru

jinginanne jinginannu

jiƙaƙƙe jiƙaƙƙu

jirkitacce jirkitattu

jurarre jurarru

juyayye juyayyu

kafaffe kafaffu

kamamme kamammu

karkatacce karkatattu

kasasshe kasassu

keɓaɓɓe keɓaɓɓu

kewayayye kewayayyu

killatacce killatattu

korarre korarru

la’ananne la’anannu

lafaffe lafaffu

lalatacce lalatattu

lamintacce lamintattu

lanƙwasasshe lanƙwasassu

lasasshe  lasassu

lauyayye lauyayyu

laɓaɓɓe  laɓaɓɓu

liƙaƙƙe liƙaƙƙu

lotsattse  lotsattsu

makakke makakku

miƙaƙƙe miƙaƙƙu

mokaɗaɗɗe mokaɗaɗɗu

motsattse motsattsu

murguɗaɗɗe murguɗaɗɗu

murzajje murzazzu

musayayye musayayyu

ninkakke ninkakku

nunanne nunannu

nuƙaƙƙe nuƙaƙƙu

nutsattse nutsattsu

ƙararre ƙararru

ƙerarre ƙerarru

ƙonanne ƙonannu

ƙyamamme ƙyamammu

rantsattse rantsattsu

rarakakke rarakakku

rinanne  rinannu

riɓaɓɓe   riɓaɓɓu

rumamme rumammu

samamme samammu

sananne sanannu

saƙaƙƙe  saƙaƙƙu

shafaffe  shafaffu

sirkakke sirkakku

tafassshe tafasassu

tatacce    tatattu

tatsattse  tsatsattsu

tsimamme tsimammu

ɓallalle ɓallallu

ɓalɓaltacce ɓalɓaltattu

ɓatacce   ɓatattu

ɓoyayye  ɓoyayyu

ɓulalle ɓulallu

wahalalle wahalallu

warkakke warkakku

watsattse watsattsu

zautacce zautattu

zamamme zamammu

zananne zanannu

zargagge zargaggu

zaɓaɓɓe  zaɓaɓɓu

zuƙaƙƙe  zuƙaƙƙu


zance zantuttuka

zaɓe zaɓuɓɓuka

kaya kayayyaki

gawa gawarwaki

daji  dazuzzuka

mashi masussuka

sule  sulalluka

sanda sanduna

layi  layuyyuka

batu batuntuna

tsari tsarurruka

magani   magunguna

ciwo ciwuwwuka

cuta cututtuka

gashi gasussuka

launi laununnuka

biri  birurruka

doki dokuna

jaki  jakuna

taro tarurruka

shafi shafuffuka

jari   jarurruka

kamfani  kamfanunnuka

hatsari hatsarurruka

rami ramummuka

ido   idonduna

rigima rigimammu

kabari kabarurruka

dutse duwarwatsu

gari  garuruwa

tsauni tsaununnuka

takara takarkaru

dama damammaki

baki bakunkuna

shagali shagalgula

zane zanunnuka

ƙuraje ƙurarraji

tabo tabunbuna

ƙwaro ƙwarurruka

ƙwauri ƙwaururruka

layu layuyyuka

hatsari haɗarurruka


Manazarta 

Fagge, U.U. (2013) "Ƙirar Kalma A Hausa." Samaru, Zaria, Jami'ar Ahmadu Bello.

Bargery, G.P. (1993) 'A Hausa-English Dictionary and English-Hausa Vocabulary; 2nd Edition. Zaria, ABU Press Limited.


Monday, August 18, 2025

HAMZA DAWAKI: GWARZON GASAR BASHIR TOFA 2025



 

HAMZA DAWAKI: GWARZON GASAR BASHIR TOFA 2025


Daga Kabiru Yusuf 

Kamar yadda ya gudana, an bayyana labarin "Ilimi Kogi" na Hamza Sadiq Adam a matsayin gwarzon gasar Bashir Tofa tare da bayar da kyaututtukan a gasar. Shin wane ne Hamza Dawaki?


An haifi Hamza Sadiq Adam, wanda aka fi sani da Hamza Dawaki, a fagen rubutu, a unguwar Dawakin Dakata, Ƙaramar Hukumar Nasarawa, a 22/02/1980. Kuma yanzu yana zaune da iyalinsa a unguwar Rangaza. 

Ya yi karatun allo a makarantun Malam Abdullahi da Malam Bahari da Malam Umar Basakkwace. Ya kuma yi yawon almajirci a ƙauyukan Daɗin Duniya da Tsalle da Ancau. Sannan ya yi karatun fiƙihu da hadisi da tafsiri da dangoginsu a wurin malamai irin su Malam Alfa Ma'aruf da Malam Zubairu Muhammad da Sheikh Aliyu Umar Chiromawa da sauransu. Tare da haka, Hamza ya ƙoƙarta ya riƙa zuwa makarantar boko. Har ya samu shaidar difiloma a Harsunan Hausa da na Turanci, a makarantar CAS, da ke titin zuwa filin tashin jirgin sama, a nan Kano. 

Hamza ya fara gwada rubuce-rubuce tun yana yaro ƙarami. Kuma a 2004 ya samu nasarar buga littafi mai suna Tubali, a lokacin yana aji biyar a makarantar sakandare ta Kawaji. 

Hamza ya halartar bitoci da tarukan ƙara wa juna sani a kan rubutu da dama, ciki har da Ibedi International Writers Residency, a Ibadan. 

Sannan ya samu nasarori a gasar rubutu da kyautuka da dama; kamar a gasar Gagara Gwari (ta waƙa) ta Taskar ALA 2012 sai gasar gajerun labarai ta Makarantar Malam Bambaɗiya, Jihar Kaduna 2014. Da gasar Labarun Yaƙi da Fatara, ta Pleasant Library Katsina, a shekarar 2017 da gasar Waƙoƙin Rashin Tsaro, ta Jami'ar Ɗanfodiyo, Sakkwato, 2021. Da sauransu.


Me labarin "Ilimi Kogi" ya ƙunsa?

Labarin wata jarumar mace ce, wadda suka rabu da mijinta, bayan sun haifi yaro ɗaya. Suka ɗauki shekaru suna zuwa kotu da mijin, a kan ta ba shi ɗan, ta hana. Alhali ita ba ta da ƙarfin samar wa yaron ingantaccen ilimin zamani. 

Don cike wannan giɓin, ta kasance takan fita da yaron, su bar unguwarsu. Wani lokacin su shiga gonaki, ta yi masa nuni da rayuwar tsirrai da ta dabbobi. Cikin hikima ta koya masa wani darasi. Misali, ta kwatanta masa yadda bishiyar giginya ta janye 'ya'yanta, can sama. Ba ta ba wa kowa, kuma kullum cikin jifan ta ake. Sai kuma bishiyar mangwaro, wadda ta bar 'ya'yanta a ƙasa-ƙasa, kusa da mutane. Suna tsinka ba tare da wahala ba. Sannan ta nusar da shi cewa, haka mutum mai rowa yake shan wahala da baƙin jini a cikin mutane. Kuma abin sa ba ya albarka.  Yayin da mai yawan kyauta ke samun farin jini, kuma kayansa ya yi albarka fiye da na mai rowar. 

Haka dai da sigogin darussa makamantan waɗannan ta ci gaba da koyar da shi, har zuwa lokacin da ta yi tsammanin yaro ya yi wa zaman duniya  kyakkyawar fahimta. Sai ta umarce shi cewa, duk ranar da suka koma kotu, ya ce shi babansa zai bi. 

Yayin da suka koma kotun ne, yaron ya amince da bin uban. Ya kuma  bayyana irin sigar da take bi don koyar da shi. Sai duk mutanen kotun suka cika da mamaki da irin hikima da jajircewar da ta nuna wurin koyar da shi! Har dai daga ƙarshe alƙalin da kansa ya nemar wa mijin biko. Ita kuma ta amince, aka mayar da auren nan take!

JAM'I A HAUSA (ADADI)

  Adadi (Jam'i) Kabiru Yusuf Fagge (anka) Adadi shi ne hanyar fayyace yawan abu, wato ɗaya ne ko kuma fiye da daya (jam’i) A harshen Hau...