.jpeg)
MATANIN
LITTAFIN JIKI MAGAYI
Sunan
littafi: Jiki Magayi
Marubuta: John Tafida Umaru Zariya da Rupert
East
Shekarar
Wannan Bugun: 1995
Madaba’a: Northern Nigeria
Publishing Company (NNPC)
Bugawa: Ahmad Bello
University Press, Samaru, Zaria
Yawan
Shafuka: 52
Mai
Nazari: Kabiru
Yusuf Fagge (Anka)
Jiki
Magayi labari ne na wani kasurgumin kuma shahararren attajiri mai suna Mallam
Shaihu mazaunin cikin birnin Galma. Saboda yawan kudin Mallam Shaihu ba inda
sunan shi bai kai ba (shafi na 1). Kai hatta shi kan shi Mallam Shaihu bai san
yawan dukiyarsa ba (shafi na 2)
Sai
dai kash! Duk da tarin dukiyar Mallam Shaihu,
Allah bai taba ba shi haihuwa ba, ya yi aurarraki don samun haihuwa, amma bai
taba samu ba. Haka nan ya batar da dukiya ba adadi a wajen malamai da bokaye da
‘yan bori duk don neman maganin haihuwa, amma ko batan wata ba a taba samu a
cikin matansa ba.
Damuwar Mallam Shaihu ta
rashin haihuwa ta yawaita wanda har ta kai shi ga yin mafarki da wata yarinya a
gidan Mallam Audu mai suna Zainabu, wanda a mafarkin aka yi masa isharar idan
ya aure ta lallai zai sami haihuwa.
Mallam Shaihu bai yi kasa a
guiwa ba ya tuntubi malamin duba da tsubbu a kan mafarkin da ya yi. Malamin ya
duba masa, ya ba shi labari zai auri wata yarinya ‘yar gidan Mallam Audu din,
kuma za su haihu, sai dai auren yana cike da wahala da da-na-sani, ya ba shi
shawarar ya hakura da batun auren.
Mallam Shaihu ya yi ta tunani
dangane da wannan al’amari, amma saboda son haihuwa ya shure maganar malamin
kasa, ya sa aka kira masa Mallam Audu don neman auren ‘yarsa.
Yarinyar da Mallam Shaihu ya
gani a mafarki ita ce Zainabu, sai dai tana da wanda take so, don haka ko da mahaifin
Zainabu wato Mallam Audu ya zo gare shi ya sanar da shi cewa:
“Wannan magana tana da wuya,
domin kuwa ita Zainabu, tun suna kanana akwai wani yaro sunansa Abubakar tare
suka taso, tana sonsa, shi kuma yana son ta, har kuwa kowa ya sani ita zai aura…”
(Shafi na 3)
Duk da haka Mallam Shaihu bai
gamsu ba ya ci gaba da neman auren Zainabu, har a wajen malamin duba.
Mallam Shaihu ya nemi yardar Zainabu,
amma ta ki, don ya cimma burinsa sai ya sa wani shahararren malamin tsubbu mai
suna Mallam Sambo ya yi masa aiki a kan yarinyar wanda ya juye mata hankali ta
dawo gare shi. Ta rabu da saurayinta Abubakar wanda aka yi musu ‘baiwa’ da shi.
Mallam Shaihu ya auri Zainabu
bayan ya saki guda daga cikin matansa. Wannan abu ya tunzura Abubakar ya sha alwashin
daukar fansa, ya kudire cewar in har a kan da ne aka yi masa haka, to zai yi
maganin da sai albarkar da yake nema ga dan ta zama la’ana. Hakan ya sa, ya
shiga fadi-tashi tsakanin bokaye da wahalar duniya a garuruwa, har sai da ya
samo maganin da ya je, wanda a lokacin Mallam Shaihu da Zainabu sun haifi yaron
kirki mai suna Abdullahi ana kiransa Kyauta, ya yi masa magani, yaron ya zama
fitinanne kuma kasurgumin barawo har ya hadu da wani shahararren barawo mai
suna Dogon Yaro.
A karshe a yawon yin sata har
Kyauta ya je yin sata garin da mahaifinsa ya gudu, kuma gidansa tsautsayi ya
sa, ya kashe uban.
Sharri dan aike, kuma alhaki
kwikwiyo mai shi yakan bi, bayan mutuwar Mallam Shaihu, mahaifiyar Kyauta;
Zainabu ta gaya wa danta wanda ya yi masa asiri ya zama barawo. Wannan ta sa
Kyauta ya yi nadama kuma ya doshi Galma don daukar fansa a wurin Abubakar. Sai dai
kash! Lokacin da ya isa Galma, har wajen Abubakar din, ya tarar da shi yana cikin
tsananin rashin lafiya, ko da shi Abubakar din ya gan shi sai ya ce:
“Ka makara! Wata fansar sai
gobe kiyama.” (shafi na 49) sai ya tuntsire ya mutu. Saboda yana cikin tsananin
rashin lafiya.
A karshe Kyauta ya koma Ganye
don dauko mahaifiyarsa. Dukiyar mahaifinsa kuwa bayan an yi mata kima an cire
ushura aka damka masa komai. Ya tara dukkan malaman garin don yi wa ubansa addu’a
ya raba musu ita. Haka ya rabar da kudi da kayayyakin mahaifinsa da takarce da
dabbobi. Suka dawo Galma shi da mahaifiayrsa, anan ma aka ba shi gado, ya bai
wa mahaifiyarsa, shi kuma ya yi sallama da ita don barin garin domin ya tafi
neman rage alhakin da ya dauka. Ya fita daga shi sai sandarsa da gafaka da ‘yar
buta.
Babban jigon littafin Jiki
Magayi shi ne “neman/son haihuwa”, domin wadannan dalilai:
Misali a shafi na biyu,
marubutan littafin sun ce:
“Shekararsa ashirin da yin
aure amma bai taba haihuwa ba. Ya yi aure da yawa, kullum gidansa ba a rasa
matan aure hudu. Ya batad da dukiya ba iyaka wajen malamai da bokaye da ‘yan bori
garin neman maganin haihuwa, amma cikin matansa babu wadda ta taba ko batan
wata. Ko yaushe idan ya tuna da wannan babbar hasara ta rashin da sai ransa ya
dugunzuma..”
Haka a wannan shafin, a
mafarkinsa sun ce:
“Godiya tana gidansa har ta
haifa masa dan dukushi kyakkyawa…”
A shafi na uku (3)
“Amma don tsananin son da ya
maida duk wannan ba a bakin kome ba idan bukatarsa ta biya.”
A shafi na takwas (8) an sake
fito da jigond ai.
“….kuma ka cika aure-aure da
yawa, duk wadda ka aura kuwa idan kuka yi ‘yan shekaru ka ga ba ta haihu ba sai
ka sake ta da cin zarafi…”
A shafi na sha uku (13):
“Dalili dai yana son da ne,
an kuwa gaya masa idan ya auri yarinyar nan zai samu…”
A shafi na sha hudu (14):
“To, tun da yake kwadayin da
ne ya sa ya yi mini wannan abu…”
A shafi na sha bakwai ma an
bayyana jigon:
“….sa’an nan zai ga kwansa…”
“Zainabu ta sami ciki….”
Shafi na takwas ke nan da sauransu.
KANANAN JIGOGI
Bayan babban jigon “neman
haihuwa” littafin Jiki Magaji yana da kananan jigogi masu mara masa baya kamar:
Daukar fansa,
Sata,
Bokanci
=> Daukar Fansa – mun ji
yadda Abubakar ya sha alwashin daukar fansar kwace masa masoyiya da Mallam
Shaihu ya yi, shi ya sa ya nemo maganin da ya sa dansa Kyauta ya zama
kasurgumin barawo.
Haka shi ma Kyauta da ya sami
labarin wanda ya yi masa magani har ya zama barawo, ya sha alwashin zuwa don ya
dauki fansa a kan Abubakar.
=> Sata – Kyauta ya zama
kasurgumin barawo tun yana yaro, har ya bar gida, ya je garuruwa yana sata – ta
dalilin sata ya hadu da kasurgumin barawo mai suna Dogon Yaro, kuma ta dalilin
sata ya kashe mahaifinsa.
=> Bokanci/Tsubbu –
wadannan suna cikin kananan jigo na labarin Jiki Magayi – domin tun a farko-farkon
labarin mun ji yadda Mallam Shaihu ya rinka batar da dukiya mai yawa a wajen
malamai da bokaye da ‘yan bori wajen neman haihuwa (shafi na biyu, sakin layi
na 1)
Bugu da kari da malamin duban
kasa ya yi amfani wajen juyo da hankalin Zainabu gare shi (shafi na 6)
Shi ma Abubakar ya shiga
duniya ne neman shahararren malami don daukar fansa (shafi na 11). Kuma har ya
riski malamin mai suna Tausayinka-Da-Sauki wato Zakari (shafi na 12) wanda daga
jin sunan ka san boka ne.
WURARE DA GARURUWA
A cikin littafin Jiki Magayi marubutan
sun yi amfani da garuruwa kamar irin su: Birnin Galma, Yale, Dawan Rukuki,
Sanga, Rimi, Garuje da sauransu.
In ban da amfani da wasu daga
tsoffin salon ka’idojin rubutun Hausa da marubutan suka yi, to a littafin an
kiyaye ka’idojin rubutu yadda ya kamata. Misalan tsoffin ka’idojin rubutun sun
hadar da:
- Kwantad da maimakon kwantar
da
- sanad da maimakon sanar da
- sayad da maimakon sayar da
- sa’ad da maimakon sa’ar da
- garimmu maimakon garinmu
- Halimmu maimakon halinmu
- lalle maimakon lallai
- izni maimakon izini
- ko me maimakon komai
Sai kuma wajen da suke rubuta
sunayen lokuta da kananan baki. Ban da wadannan lallai marubutan sun yi kokarin
kiyaye ka’idojin rubutu.
Sannan akwai wani abin dubawa
a littafin, duk irin tafiye-tafiye da yada zango da shiga garuruwa da wasu
taurarin littafin suka yi ba a nuna inda suka yi salla ba ko sau daya – sai dai
kawai an ambaci sunayen sallolin Azahar da La’asar a matsayin lokaci kawai.
Haka nan yanayin littafin ya fi
kama da fassara.
-Kabiru Yusuf Fagge (anka)
23 Ramadan 1444 = 14 April 2023
